Эрэгцүүлэл-31 2017.09.25

Ухамсар гэж юу юм бол? Энэ сарын 21-22-ны хооронд Гэрлийн өргөөнөөс зохиогдсон үйл ажиллагааны нэг нь Үрийн овоог олонд таниулах үйл байлаа. Бид бөө болсноороо овоо тахилгын Түүний тайлган дээр дээр ажилладаг боллоо. Тэгэхээр замба дээр ухамсар гэдэг нь юу юм бэ гэдэг дээр нь бичмээр санагдлаа. Алтан сударт өөрийн хүсэл гэж бичсэн байдаг л даа. Мөн бусдын алдаа надаас, алдаа нь намайг хорлодог гэж бичсэн байдагчлан би эндээс юуг ухамсарлав гэж өөртөө асуулт тавих нь гэж харвал түүхээ бид хэрхэн харах вэ? 
Ингэхэд Нүрзэд агсаны өртөөлсөн Алтан судар, Гэрлийн өргөөний судрууд яагаад юуны тулд гарч ирсэн юм бол? Өвүг дээдүүдийн олсон ололт, алдсан алдаагааны тухай бид өнөөдөр уншин судлах учиг нь юу юм бэ? Дандаа ололтоо бичээд байвал яах бол? Нэг бол дандаа л алдаагаа бичээд байвал яах юм бол? Яагаад алаг дэлхий гэж нэрлээд байдгаар харсан ч тэр сайн муугийн жишгийг аль алиныг нь олж харахаар ч байх шиг.
Тиймдээ ч бид нэг бол дандаа л сайхнаа, нэг бол дандаа л муугаа яриад бичээд байвал түүхийн үнэн гарах уу? Түүхийг бид бүтээдэг гэх Эзэн хааны маань үг бий. 
Тэгэхээр бид юуг ухамсарласан үйлдэхүйн болгосоноо бичин үлдээх нь бидний гол зорилго, энэ эрэгцүүллүүдийн утга учир байж болох уу? Нэгэн онгод айлдахдаа бид аль хэдийн тайлчихсан байхад та нарын тайлна гэж юу байх вэ гэж хэлсэн байдаг. Тэгэхээр овоо тахилганы тайлга, түүхийн судруудын тайлга гэдэг нь өөр болж байна аа даа? Нэгэнт тайлсан үнэнг гарган ирж байгаагаараа судруудыг бид амьдралд хэр нийцэж байна вэ гэдгээр харж, харин тахилга тайлга нь тухайн цаг хоромд сургалт болдог байж болох уу? Тэгэхээр ухамсар гэдгээ бид нь үйлдэж буй бүхнээсээ харж болохоор ч юм шиг. Жишээ татахад аливаа нэг үйл болоход түүнд оролцох оролцоогоо бид хэрхэн яаж харах юм бол? Нэгэн найз маань Өргөөний үйлэнд хэрхэн яаж оролцохоо ч мэдэхгүй байгаа тул оролцохоос дургүй байгаагаа хэлж байсан юм. Тэгэхээр оролцоо гэдгээ гаргаж харж чадаагүй бол үйлдэл гарахгүй нь ээ. Харин оролцох ёстой гэх тэр зорилго өөрөө ухамсар болж үйлдэл гэдэг нь гарч ирдэг юм байна гэж харж болохоор ч юм биш үү? 
МТТТ-227д: Иймээс нэгэн тугын дор нэгдэж, өөрсдийн бядуу гэгдэх учгийг үгүй хийхийг оролдсон юм гэжээ. Тэгэхээр нэгдэл гэдэг маань олны хүч болж, өөр өөрийн зүтгэлээр тэтгэгддэг байх гээд байна уу даа. Ийнхүү Гэрлийн өргөөний үйл бүхэн гагц хүний үйл бус харин хамтын үйл байдагчлан үйлийн чиглэлээр багц болж хамтрах нь гарцаагүйг харуулдаг л даа. Гэтэл цаана нь үр дүн гэдэг юмыг өвгүдүүд хэлээд байгаа.
Тиймдээ ч хүн бүрээс зүтгэл гэдгийг өчүүхэн ч зүйлээс харж болохоор байдаг л даа. Улаач нар нь хэлээд байхад хөдлөхгүй байхад энгийн гишүүд нь санаа зовнин хөдлөөд байх нь бас л байна. Ийнхүү учир зүйгээ ухан ойлгох Улаач нар бид л үлгэрлэхгүй юм бол нэгэн оролцож буй гишүүний хэлсэнчлэн зуны үйлээс цөөн хүн оролцлоо гэх санаа зовнил юуг хэлээд байгаа юм бол? 
Буган бичгийн сударт: Хүн хэдий эрдэмийг олох авч Энэ биеэр ганцаар одвоос Байгалийн хүчинд хялбар дийлдэх Түмэн олныг эрдэмд дагуулавч Төгөлдөр энэ бие нь хүчин мөхөсдөх гэжээ. Тэгэхээр бид гарцаагүй л нийлэмжээ гаргахаас өөр гарцгүй мэт санагдлаа.

Эрэгцүүлэл-30 2017.09.18

Хамтрах гэж юу юм бол? Энэ удаагийн Үгэн үнэ цэнэ ТББ-ын маань цагийн байдал дээр гаргасан эмхтгэлийн нэр Хамтрахуйн гарцаагүй, мөн Итгэл гэсэн сэдвээр гарлаа. Энэ юуг хэлээд байна вэ? Гэрлийн өргөөнд бид яах гэж цугласан юм бол? Зүгээр л нэг ороод гардаг фейсбоок хуудас уу? Гэрэл гэж юу юм бэ гэж өмнөх бичвэртээ бичсэнчлэн түүнд тэмүүлж зорих нь таны хувьд юуных юм бол доо. Энд хамт гэх зүйл байгаа юу? та түүнд өөрийгөө хамаатуулдаг уу? Өөриймсөгөөр боддог уу? Гэх олон асуулт гарч ирэх юм Хамт гэх юм бол юу нь хамт гэж? Яг юу нь биднийг холбоод байна вэ?

Ингэхэд хамтрах гэдэг нь юун дээр гарч ирэх юм бол? Эхнэр нөхөр, үр хүүхэд, ахан дүүс, анд нөхдийн холбоо хамт гэдэгт орох уу? Олны хүч оломгүй далай гэж үг бий. Цувж явсан барсаас цуглаж суусан шаазгай дээр гэдэг.

Монголчуудын орон зайг харах өнцөг нь сонин юм аа. 27 Нэрт сударт: Гаригс нь мөнхийн эргэлтийг олж өөр өөрийн хэмээр нараа түшин, нараа тэтгэж аж төрнө. Ээлт наран гаригсаа иэл хайраар гийгүүлэн тэтгэж аж төрнө гэж бичсэн байх юм.

Ийнхүү  Нарны аймаг маань орчлонгийн зүй тогтол эргэлдэх хөдөлгөөнөөр бие биентэйгээ хамааралтай хамтаар оршдог. Яагаад Энэ нарны аймаг маань ингэж хамтаар оршдог юм бол? Эргэлдээд яагаад тасраад явчихдаггүй юм бол? Энд юугаараа холбогдоод, яагаад хамт оршоод байгаа юм бол?  Хүний бүх эрхтэн хамтаар ажиллан нэгэн бүхэл бүтэн цогц болдог бол тасархай зүйл гэж байдаг уу? Тэгвэл бидний судлаад байгаа МНТ гагц нэг хүний, нэгэн отгийн түүх мөн үү? Мөн ганц хүнд зориулсан ном мөн үү? Үгүй гэвэл яаж харах юм бэ?  Монголчуудын энэ ном хэрхэн бичигдэв ээ? Яагаад бичигдэх болсон юм бол?  

Монгол Нууц товчоонд Монгол гэдэг нэрийн өмнөх үеийг хэлэв үү? Мон гэдгийг яагаад хэлэв? МТТТ-124.”Мон” гэдэг нь Жам ёсны үнэн гэсэн утгатай үг.  “Гол” нь усны ч бай, үнэний ч бай, үйлийн ч бай тэжээгч чухал  хүч гэсэн утгатай гэжээ. Тэгэхээр Монгол гэдэг нэр маань: Жам ёсны үнэнг тэжээгч хүч гэсэн утгатай байхын. Тэгвэл Монгол ардын зүйр үгэнд ийм санаа байдаг. Ганц мод гал болохгүй, ганц хүн айл болохгүй гэж зүйр бий. Суусан цэцнээс явсан тэнэг дээр гэх үг ч бас бий.

Сударт: Зүг бүрээс хөх нуруутууд цуглаж  Хүндлэлцэх сайхан үгсээрээ цагийн аясыг хэлэлцэн шүүж гэх үгс байхын? Тэгвэл МТТТ-д Энхрийлэх, Хүндлэх, Мэндлэх гэсэн үг байх юм . Үүнийг хэрхэн холбож ойлгох юм бол? Хөх нуруутууд Тэд Яах гэж цуглан, юуны учир цагийн байдал дээр хэлэлцэнэ вэ? Тэр сайхан үгс нь ямар үгс юм бол? Яагаад заавал хүндлэлцэх сайхан үгээр хэлэлцэх гэж? Хүндлэлгүй эвгүй үгс хэлбэл яахын? Сударт:Унаган анддаа гомдовч нууваас Тэнгэр ертөнцөөсөө гээгдэж буйн шинж гэсэн үг бий. Тэгэхээр үгийн сэв гэж юу юм бол? Хэлсэн бол ам, гишгэсэн бол мөр гэж үг санагдаад байх чинь. Үүнтэй хамааралтайгаар цагийн байдал бидэнд юу хэлдэг юм бол? Өнөөдөр яагаад энэ талаар ярих бичих болов? Бичлээ гээд яах юм? Бичихгүй бол яах юм бол? Энд Цуглах нь хэнд хэрэгтэй юм бол? Цуглахгүй бол яахын? Заавал цуглах учиг байх нь ээ гээд л Гээд олон олон асуулт гарч ирээд байх чинь.

Сударт: Олон хижүүд тус тусдаа амьд яваа боловч Орон зай цаг агаар наран саран нэг билээ гэжээ. Тэгэхээр бидний орон зай гэдэг нь юу юм бэ? Нэг гэж тодлох учиг юу юм бэ? Сударт: Хамтын хариуцлага гэж бичсэн байдаг. Нэгийн гэмийг нийтээр үүрэх тухай ч мөн бичсэн байдаг.

МТТТ-54: Их Бэхт Дээдэс: Нэг гэдэг болбоос багцлагч гэсэн үг. Бүх зүйлийг нэг болгоно гэсэн утгатай. Олон байсан зүйлийг хамж авчраад  “нэг” болгоно гэсэн утгатай. Бөл гэдэг нь бөлөглөн нэгдэхийн бөл. Төсөөлүүлэн хэлбэл бүл айлтай адил. Гэсэн байх юм.  Тэгэхээр бөл гэдгийг нь дахин өөр юм гарч ирээд бүл гэдэгтэй холбогдчих юм. Унших тусам үгийн угийн утга улам л гүнзгий болоод байна уу даа. 

Эргэцүүлэл- 29 2017.09.11

МТТТ-59-р хуудас: Мөр хар байх аваас Улаан нөжөөр хохирох.
Энэ юу гэсэн утга агуулсан юм бол? Улаан нөжөөр хохирох. Үүнтэй уялдаж, Хэн хохирох юм бэ? Хэрхэн яаж хохирох юм бэ гэх асуулт гарч ирнэ ээ дээ. Яагаад улаан нөжтэй холбогдов? Нөж гэдэг нь юу юм бол? Тэгвэл Мөр хар гэдэг нь юу юм бол? Мөр цагаан гэдэг нь юу юм бол? Эзэн хаан маань гартаа нөж атгаж төрсөн талаар Нууц товчоонд бичигдсэн байдаг шүү дээ. Нөж гэдгийг монгол хэлний товч тайлбар толинд – бүрэлдсэн цус гэжээ. Гэтэл Эзэн хаан маань эхэсээсээ атгаж төрсөн хүүхэд юм билээ гэж нууц товчоонд бичигдсэн байдаг. Гэвч хүн бүхэн л цустай шүү дээ. Яагаад хохиролыг цустай холбов? Харин ураг удамд эхийн талыг цусан тал, эцгийн талыг ясан тал хэмээн уг гарвалаа тодолж нэрлэдэг. Тэгэхээр эмэгтэй, эхийн талтай холбоотой байх нь уу? Тэгвэл эмэгтэйчүүд бид ураг удамдаа ямар үүрэгтэй юм бол?
Сударт: Хатан нь төр нэр авсан гурван эрээ бадраагч гэсэн байх юм. Харин: МТТТ-258-д: Хүүхэн хүмүүн узуур эсийг тэтгэж, ураг төрлийг арвижуулж, цусыг тэлэх бөгөөд үүндээ уялгалан хатан ухаанаар улс орныг тэтгэж, дэлгэрүүлж эв гэриэгээр энхжүүлж, саван дотор нь багтааж байхын ухааныг өгүүлсэн байна гэжээ.
Тэтгэх, арвижуулах, тэлэх, дэлгэрүүлэх, энхжүүлж, багтаан, бадраагч гээд л олон үүрэгтэй юм байна шүү дээ тэгвэл эмэгтэйчүүд бид. Харин тэгвэл бид үүнийгээ хийхгүй бол яах юм бол? Бадраахгүй Тэтгэхгүй, дэлгэрүүлэхгүй, арвижуулахгүй энхжүүлэхгүй, саванд нь багтаахгүй бол яах вэ? Үнээс болж юу болох вэ? Улаан нөжөөр Хохирох гэдгийг үүнийг хэлээд байна уу? Ингэхэд хохирол гэж юу юм бол? Эмэгтэй хүн, эх хүн хохироогч ч болж аврагч ч болж болох талаар бас л түүхийн энэ л судруудад бичээстэй байх юм. Тэр нь Дөргөн хатан юм байна лээ л дээ. Харин аврагч нь бол олон хатдууд байна шүү дээ.
Ийнхүү Мөр хар байх нь хохирол, Харин мөр цагаан бол хохирол үгүй байх нь гэвэл Сударт хараар явахын гашуун зовлон гэх үгс байдаг. Гэвч бас урвагчийг устгах хар ертөнц гэсэн ч байдаг. Тэгэхээр энэ юу болчихов? Энэ нь хэрхэн цустай холбогдоод байна вэ?
Монгол Домчийн сударт: Хүмүүний сүнс нь төрөлтөөс төрөлт рүү шилжихдээ нөхцөл байдал, дасан зохицол, аж төрөх зан байдал бүхнээ эсэндээ шингээн цааш өвлүүлнэ. Үүнийг бид хамгийн дээд өв гэж үзнэ гэж бичсэн байдаг. Харин сударт оройн дээдийг өв гэсэн байдаг.
Тэгэхээр сүнс төрөлтөөс төрөлт рүү эхийн хэвлийд бойжин урган төлжиж, эхээс салж, өсөн торнихдоо энэ бүхнийг өвлөн авч цаашаа мөн л үргэлжлүүлдэг байх нь ээ дээ. Ганцаагүй л аав ээжүүд та бид юуг яаж өвлүүлж үлдээх нь юуны түрүүнд анхаарах болж таарлаа даа. Энэ бүхэн удам дамжин удамшин ирээдүйд төрөх үрс хойчийн маань гэрэл гэгээ эсвэл хатуу хөтүү рүү чиглүүлдэг байх нь ээ дээ. Гэхдээ цаг хугацаатай уралдаж хийх нь ээ дээ. Тэгэхээр гэрэл гэгээ рүү нь чиглүүлээд, өвлүүлээд байгаа нь мөр цагаан, харин хатуу бүхэн рүү нь бол мөр хар байх гээд л байна уу? Ингээд цагаан, хар мөр гэдгийн тухайд эргэцүүлэх нь ээ дээ. Бидний мөр ямар байгаа юм бол? Хэрхэн мэдэх юм бол? Яавал цагаан мөртөн болж, яавал хар мөртөн болоод байна вэ? Харин сударт: мэдлэггүйн дотор харанхуй гэсэн үгс байдаг. Мэддэггүйгээсээ бид алдаад хохироод байдаг юм биш биз. Гэвч бас мэдээд яах вэ? Үйлдэх нь үгүй бол мэдээд хэрэг байх уу?
Хас төрийг бадраах сударт: Хар Цагаан хоёр луу Хүмүүний биеийг бүтээгээд булаацалдан тэмцэлдэж Хар цагаан үйлэнд нь шамдуулан зүтгүүлдэг байлаа. Хүмүүн нь өөрөө оюунтай Оюун мэдлэг амин сүнс нь Эрх дэлхийн сүнстэй Эгэлгүй нэгэн холбоотой учир хар цагаан аль ч үйлэнд Эрх тэгш шамдан явахыг энэ хорвоо дээр зарчим болгожээ.
Хар үйлэнд шамдах аваас, Хайр найргүй хороох адил Хагацаж салахын үйл адил Хатуу нэгэн байдаг билээ. Цагаан үйл нь хаанчлалаа тогтоовол Түмэн олон амгалан ч Төгсдөө байх нь үгүй Суух үйл нь арвинтай ч Хийж бүтээх нь үгүй.... Махан бие оршихын Үнэн үгүй болдог билээ. Тиймээс хар цагаан нь нэгдэж Эл бие нь тэгширч Арга билэг нь хосолж Амин чанарыг олж Тэр л бие нь цэгцэрч Хийх үйл нь тэгширч Арга билэг нь хосолж Амин чанарыг олж Эл хорвоо дээр амьд явахын утга учрыг олсон Нэгэн түүхтэй билээ гэжээ. Гэхдээ бас Дэмчийн гурав хосолсон цагт гэж цаг хугацааг бичээд байгаа шүү.
Булаацалдан тэмцэлдэн гэхийн учир юу юм бол? Гэвч аль аль нь байх ёстойг бас л хэлээд байх юм. Бөөгийн товчион-55д: Хоогчин эмгүн: Бөөг хийх үйлээр нь Цагаан, Хар, Улаан,Шар дөрөв гэж ангилдаг. Энэ нь онгодынхоо үйлээр ангилагдаж байгаа болно. Яагаад ингээд ангилаад байна вэ гэхээр тухайн Улаач нэгэн онгодоо сонгон , энэ Онгодынхоо үйлийг бүрэн дуусгана гэж өөр онгодоосоо түдгэлзсэн үед тэгдэг гэжээ.
Тэгэхээр бөөд хар цагаан гэдэг нь байдаг л байх нь шүү дээ. Хар цагаан нь нэгдэж, тэнцэж байх нь амьд явахын утга учир нь юм бол Тэгвэл энэ юуны учир хар мөртөн хэмээн, түүнийг сэрэмж болгон хориглодог юм бол?
Гэтэл Эзэн хааны айлдварт: Хорвоод шүглэсэн, Тийрэнгийн үрсээс, Хөх Монголоо хамгаалахаар Хаан эзэн би өөрөө Хар үйлээ ч хийх болно гэж байдаг шүү дээ.
Тэгэхээр аврал ч болдог хар үйл нь байх нь ээ дээ. Тиймээс л мөр гэх зүйлийн утга учирт их зүйл байх нь ээ гэж харвал хар үйлд нь тэнцвэргүй болж хэтийдэн үр хойчийн ирээдүй бүрхэг болдог т учир байх гээд байна уу даа гэж харвал яадаг юм бол доо.
Сударт амин ертөнц тэнгэр нь арилж хар мөртөн үгс бий. Тэгэхээр ертөнц тэнгэр гэдэг нь юу юм бол? Мөн Байгаа бүхнийг хорвоо гэнэ. Байлгахыг тэнгэр гэнэ. Байдлыг мэдвээс ертөнц гэх үгс бий. Тэгэхээр энэ хорвоог хэрхэн бид таних юм бол? Үнэнг Ертөнц Тэнгэр болгосон юм бол арилж гэхээрээ гэмийг арилгах, гайг арилгах гэх юм уу даа. Хатны сударт Хөх монголыг хөдлөх бүрт нь аварна гэж үгүй гэсэн үгс бий. Мөн сүүлчийн боломжийн талаар бичсэн байдаг л даа. Сүүлчийн боломж гэх сэрэмж агуулах үгс Энэ яг юуг хэлээд байна вэ? Бас л бодох л хэрэг гарлаа. Тэгвэл хар мөртөн байх нь сүүлийн боломж чинь шүү гэдгийг сануулж гэрэл гэгээг рүү чиглүүлээд байгааг бид анзаарахгүй байгаа юм биш биз? Мөр цагаан гэдэг нь тэгвэл юу болж таарав? Алтан сударт: Алтан дээд үнэний аялгуугаар алсад мөр цагаан үлдтүгэй Алтан дээд аялгуу буйд Амин их ертөнц тэнгэртээ эзэн гэж Хатан бичсэн байх юм.
Ингээд хөөн ухаад байхаад Алтан дээд үнэний аялгууг гарцаагүй л барьж авах л болж таараад ч байна уу даа. Гэвч бусад судруудтайгаа холбохгүй л юм болохгүй байхаар ч юм шиг ээ. Харин уншигч та хэрхэх юм бол доо.

Эрэгцүүлэл-28 2017.09.04

Бөөгийн товчион-31д: Эзэн Чингис хааны үед бөө үрс ёс уламжлал, дэг жаягаасаа болж нэг их хэрэлдэж гэнэ. Бие биенээ харвалдаж гэнэ. Чингэхэд Эзэн ЧинГис хаан бултыг нь дуудаж гутлыг нь тайлан, гутлын нь түрийг нь нийлүүлэн тойруулан тавьж гэнэ. Чингэхэд Гутлан Хас бүтэж гэнэ. Үүнийгээ харуулан :
Мөр мөрөөр дагавал Мөргөлдөхгүй байгаа бус уу, Зөв зөвөө мэдвэл Зөрөхгүй байгаа бус уу, Зөрүү буруу тэмцэхгүй бол эвлэж байгаа бус уу, Та нар харцгаа. Өвгүд Дээдсээс бидэнд улбаалан ирсэн Тэнгэрийн тамга бүтэж байгаа бус уу. Бүүтүүхэй хэмээн зандрав. 
Чингээд дөрвөн бүлд хуваагдсан бөө үрсийн отог Эзэн хааны хөлд сөхрөв. Тэнгэрийн хасыг Газарт дүрсэлсэн учраас бөө үрс түүнийг Суу Богд гэж өргөмжлөв. Энэ явдлаас хойш Богд Чингис хаан гэдэг нэр төрсөн юм. Богд гэдэг бол бөөгийн нэршилд бүгдийг нэгтгэгч, эв түнжинг ологч гэсэн утгатай өргөмж цол юм гэжээ. Өмнөх бичвэрт бичсэнчлэн богд гэх тэр цол ийм учиртай болж таарав уу? Гэтэл бид нар Богд гэдэг үг үгийг яаж ойлгож байгаа билээ?Энд бас нэг бодох гарч ирж байна аа даа. Богд гэдгийг өнөөгийн бид шашин төрийг хослуулах Богд Жавзандамба хутагт хаантай л холбоод байсан чинь өөр болж таарав уу? Мөн Монгол хэлний товч тайлбар тольд: Богд- Олны дотроос цэцэн гэгээн, эрдмээр бусдаас хэтийдсэн хүнд олгох цол гэжээ. 
МонГэрүйСий номонд харин бичихдээ: Богд гэдгийг БӨӨ ой СУУ КҮ гэж бичсэн байх юм. Энд Богд гэх үгийн задаргаа байна гэж харвал гарцаагүй бөөтэй холбогдоод Эзэн хааны маань, монголын маань түүхийн замыг дээрх түүх батлагдаад байна уу даа. Ингэхэд Хаан гэж хэн бэ? Эсвэл хаан юу юм бол гэж асуухаар ч байна. Тэгэхээр асуултаас үгийн утга тодрох гээд байна аа даа. Хэн нэгэн би хаан гээд хаан болчихоггүй юм биш үү? Мөнх Тэнгэрийн хүч гэдэг дээр олон хаан байдаггүй болж таарах гээд байна аа даа. Сударт: Хүний хаан болох хэрэг юун Хүслийг дураар татах хаан бус уу Түмнийг айлгах гэж хаан юу Тэнгэрээр дэвтээж хаан бус уу. Хааны сүрээр хамаг олон жаргах юу Харцын билэгээр төрийн батаар жаргах бус уу гэх үгс бий. Мөн Харвахыг хаан мэддэг бол онохыг ард мэднэ гэх үгс бас бий. Одоо бид нар харвахыг нь хэрэглээд бусдыг нь хэрэглэхгүй байгаа юм биш үү? Хаан чанарыг дотор нь ингэж ялгаж салгаж болдоггүй юм биш үү? Тэгэхээр хаан гэх тэр л хүний сэтгэлийг татах үгэнд чухам ямар үнэ цэнэ байгааг өнөөгийн бид харахгүй байгаа юм биш үү? Өнөө цагт хаан байвч энэ учир зүйгээ олж харсан юм болов уу? Бид бусдын түүхийг мэдэхгүй юм болохоор хэлж мэдэхгүй юм. Гэхдээ бүх улс түмэн л Мөнх Тэнгэрийн дор баймаар юм даа. Тэгэхээр өөрийн юм өөрт өргүй гэдгээр харах юм бол манай Монголын хаадуудын баримтлах чиг нь юу юм бол доо? Зангилгаа нь хаана байгаад учир нь байгаа юм биш үү? Манай Гэрлийн өргөөнийхөнийг нээх л их хаан хатан буулгасан гээд л ярьж бичихийг сонсож л байлаа. Харин бидний тэр л буулгаж буй хаан хатад үнэхээр буудаг эсэх нь юугаар батлагдах юм бол? Бас юугаар батлагдахгүй байгаа юм бол? Хаан буусныг хэрхэн батлах вэ гээд л өмнөх эргэцүүллүүд дээрээ мөн бичиж байсанчлан олон олон хүн баталгаагаа яаж гаргаад ирэх юм бол доо. Энэ цаг үе чинь бүхнийг ил болгох цаг үе гэсэн шүү дээ. Тэгэхээр Мөнх Тэнгэрийн зараалаар ирсэн хаан 21 төгс ийм шинжтэй байдаг гэсэн биз дээ. Тэгвэл нөгөө бусад хаадууд нь энэ төвшинд хүрээгүй байгаа гэсэн үг үү?
Энэ мэт олон асуултуудын нэг л үгэн дээр ийм өргөн дэлгэр асуулт хариу гарч ирээд байгаа болохоор энэ судрууд их л сонирхол татдаг л даа. Харин дээрх түүх яагаад мартагдаад өнөөг хүрсэн юм бол доо? Мартсанаараа бид яах вэ? Сударт: Мартахын үүдийг хаах гэсэн сонин үгс бий. Мөн Цөвүүн нь: Үдэх, гээх, төөрүүлэх, мартах цөлөх тав гэсэн байдаг л даа. Мартсанаараа бид өнөө цөвүүн цагийг урин дууддаг юм биш үү? Тиймдээ ч үлгэр домог, туульс, зүйр үгс, тоглоом наадгай, ерөөл магтаал гэдгээр зориуд үлдээсэн болов уу даа. Харин энэ цаг хугацаанд түүхээ сонирхсон нь Гэрлийн өргөөнд цугласан юм уу даа. Ингээд хэлэхээр бас л бид өөрсдийгөө магтсан болох вий дээ. Би магтая гэж бодсонгүй. Харин бодит байдал ингэж л харагдаад байна л даа.
Тэгвэл сор соггог гэдэг юм гарч ирэх нь ээ дээ. Үүнийг л бид соргогоор харж чадвал тэр нь бидэндээ гарцыг нээж өгч байгаа юм биш үү? Харин мэдэхгүй, чадахгүйн, санахгүйн, сэрэхгүйн улмаас тулгарч буй бүхэнд бид өөрсдөөсөө бурууг эрэх нь бас л гарц байвал буруутан нь эргээд бид өөрсдөө болчихвол яах вэ? Тэгвэл гарц гэдгийг гаргаж болох уу? Сударт бусдын алдаа нь надаас, алдаа нь намайг хорлодог гэх үг бий.
Ийнхүү Амьдралд бидэнд тулгарсан бэрхшээл бүхэн ямар учиртай юм бол доо? Яагаад амьдрал бэрхшээлгүй явдаггүй юм бол? Яагаад хүмүүс бэрхшээлдээ сөхрөөд байдаг юм бол? Энгийн сайхан явж байсан бүхэн яагаад маргаад байдаг юм бол? Тэгэхээр маргаан гэдэг өөрөө энгийн байдлаас хэлтийлвээс маргаан гардаг байж болох уу. Өнөөгийн байдлаас харахад маргаан эхэлсэн л бол яасан ч хор хохирол дагуулдаг юм бэ дээ гэж харагдах юм. Хаан Эзний марган хэрэлдсэн олонг хэрхэн ухааруулсныг унших бүр би өөрийн эрхгүй монголын өвөг дээдсээрээ бахдан бахархах сэтгэл төрдөг л дөө. Эгдүүцэн эсэргүүцэхийг хэн боловч чадах ч харин юу хэлэв хэмээн бодох нь өнөөдрийн учир нь олдохгүй маргааныг шийдэх гарц байж болох уу? Тэгэхээр эвлэрэл гэх үг энэ л түүхийн гэрэлт зам мөрөөр мөшгөсөн сэхээрсэн олон түмний итгэл сэтгэлээр өөрийн эрхгүй гарч ирдэг юм биш үү. Сударт : Урт дур гэх бас л сонин үг бий. Урт нь гэж тэгвэл юу юм бэ? Богино дур гэж бас нь уу? ...
Их Түүхийн Судар-53д: Хараар явахын гашуун зовлонг Түмэн олон ойлгож Энд тэндээ гэгээрч Эрдэм оюунаа түгээж Эхэлсэн цаг нь бас байна. Мөн Их Түүхийн Сударт-47д: Хүчит луунууд сэрж Хүн ардаа цэгцэлж Үйл үйлэнд нь байж Үндэс угсааг нь ойлгуулж Алтан шаргал нар нь гэрлээ ээж Тэнгэр эцэг нь Түмэн ардаа мэлмийдэж эхэлсэн Тэр л цаг нь байдаг юм. Мянга мянган жилдаа энэ үйл нь тохиодог юм гэжээ. Харин энэ үйлэнд урт дур нь гарч ирээд байна үгүй юу уншигч та болгооно уу? Миний хувьд нартай хамт мөнх байна гэж үзвэл энэ нь урт дур байх нь ээ гэж бодлоо. Урт дур гэдгийн тухай хүн бүр толгойдоо бодоосой гэсэндээ энэ сэдвээр ийнхүү бичлээ...